Aan de slachtoffers van mijn schuldgevoel,

Als je onderzoekt doet,wordt van je verwacht dat je veel schrijft en laat ik daar nou niet goed in zijn. Begrijp me niet verkeerd, ik ben dol op schrijven. Als ik weet dat iets gelezen wordt en ik mensen met mijn verhalen een beetje mijn wereld kan laten voelen kan ik uren besteden aan een aantal A4-tjes. Zo ging dat ook toen ik wekelijks papers moest schrijven voor mijn eerste jaar van de master. Ik schreef kantjes vol over onderwerpen waarvan ik verstand heb, maar vooral van onderwerpen waar ik tot dan toe heel erg weinig verstand van had, zoals de historie van de verbouwing van de sheanoot in noord Ghana en African Studies in China. Ik verbaasde me elke week weer over het feit dat ik van onmogelijk opdrachten een pagina’s tellend verhaal kon maken, dat vervolgens ook nog eens redelijk goed gewaardeerd werd. Dus ja, ik kan schrijven. Ik ben er dol op en het is een stille wens er later centjes mee te kunnen verdienen. Maar ik kan niet droog schrijven, zonder enige emotie of enige humor. Ik heb er een bloedhekel aan om aantekeningen te maken tijdens colleges, wat resulteert in pagina’s vol met bloemetjes, huisjes, sterren en soms zelfs hele landschappen. Dat is in 99% van de gevallen geen desinteresse, maar gewoon ‘mijn ding’. Op de basisschool schreef ik al weinig op in mijn schriftjes en op de middelbare school hoefden klasgenoten ook niet bij mij aan te komen voor aantekeningen van een les Biologie. Ik schrijf in mijn hoofd, sla alles op, soms zelfs inclusief de grappen van docenten. Sterker nog, juist door grappen onthoud ik de droge informatie beter. Als tijdens mijn tweede jaar (2006) bij de studie Nederlands een roodharige ouderejaars niet de hilariteit van de hele groep op z’n hals had gehaald, zou ik nu vergeten zijn wie Karl Popper was. En veel van mijn kennis over Afrikaanse geschiedenis en politiek is me ook bijgebleven door de eeuwige humor van mijn docent. Ik kan me zelfs exact herinneren waar en met wie ik was toen ik voor de eerste keer hoorde over Calabar: dat was in 2007, tijdens een college van Prof. Ross in een zaaltje beneden in het Lipsius (gebouw van de Universiteit Leiden), waar hij op het bord de kustlijn van Nigeria tekende en Bonny Island en Calabar aanduidde als centra van de slavenhandel. Ik herinner me ook dat me dat toen bar weinig interesseerde. Laat staan dat ik er toen bij stil stond dat ik daar 3 jaar later weleens een half jaar zou kunnen gaan wonen. In alle jaren dat ik nu heb gestudeerd aan de Universiteit Leiden heb ik bar weinig aantekeningen op schrift gemaakt. Mijn herinneringen zijn echter levendig, maar ik heb me er altijd schuldig over gevoeld.

Wat ik niet had verwacht, maar wel had kunnen verwachten in het licht van wat hierboven is geschreven, is dat ik moeite heb met het bijhouden van een dagboek, wat voor antropologisch onderzoek wel gewenst is. Ik ben nooit goed geweest in het noteren van mijn dagelijkse sores; dat bewijzen de vele dagboeken in mijn huis waarvan enkel de eerste drie pagina’s zijn volgeschreven. Mijn dagboek in Nigeria is er ook een bewijs van. De eerste pagina’s staan vol met woorden, maar naarmate de weken verstrijken tref je analytische schema’s van mijn gedachtes en gevoelens over mijn onderzoek en vooral… veel witte pagina’s. Maar de de mentale pagina’s zijn meer dan gevuld. Mijn gedachten ademen hekserij en de boeiende en interessante gesprekken en momenten die hebben plaatsgevonden hier in Calabar, of dat nou in september was of vorige week, staan me allemaal nog levendig bij. Korte notities na een interview en de verhalen op dit blog brengen me terug naar al die mooie ervaringen. Maar ik voel me schuldig. Lig avond na avond wakker van het feit dat ik zo weinig op papier zet. En de faalangst, waar mijn lerares Engels mij in de vijfde klas van het VWO vanaf zou hebben geholpen, steekt dan weer de kop op. Zal ik ooit afstuderen met het werk dat ik hier verzet heb als ik zo weinig blijf schrijven?

Daarom alweer zo snel een blog. Ik kan namelijk wel schrijven, als ik maar de illusie heb dat mensen het lezen en dat ik ze iets vertel wat ze nog niet weten of dat ik ze mee kan nemen in mijn wereld. En daarom zijn jullie nu de slachtoffers van mijn schuldgevoel en faalangst. Mijn excuses! Maar ook mijn oprechte dank voor jullie nimmer aflatende interesse en de vele reacties. Het moedigt me aan en geeft me een duwtje in de rug als ik het nodig heb.

Maandag ga ik naar alle waarschijnlijkheid naar de Paramount Ruler van Calabar South. Gewapend met twee flessen gin en genoeg kennis over etiquette (ik ga vooraf oefenen met een bevriende Chief!) zal ik zijn paleis betreden en met hem spreken over tradities en hoe hekserij te plaatsen is in de historische en hedendaagse context. Hoewel het nog niet zeker is, vind ik het al supertof dat Chief Iyang, die ook docent Economie is aan de Universiteit van Calabar, de moeite neemt om me mee te nemen naar deze gerespecteerde en belangrijke man. Hij was enthousiast toen ik hem vertelde over het idee dat ik traditionele leiders wilde spreken en pakte gelijk zijn telefoon. Dr. Ebong, een vriend binnen het departement Economie, was daarover verbaasd. ‘Don’t you have to go to his palace to ask him?’, vroeg hij. De Chief begon te lachen: ‘They might be traditional rulers, Ebong, but that doesn’t mean they live in the past.’ Chief Iyang vroeg of ik inmiddels Helen Ukpabio had gesproken en hij was blij te horen dat ik bezig was te proberen haar te spreken. Hoewel ik er zelf nogal een hard hoofd in heb en vermoed dat mijn verzoek afgewezen wordt, blijkt iedereen in Calabar ervan overtuigd te zijn dat de vrouw graag met mij wil praten. Zij weten dan alleen niet af van de rechtzaak waarin ze verwikkeld is. Erg interessant is het overigens dat Chief Iyang zelf niet inhoudelijk op het onderwerp hekserij ingaat. Hij is overigens niet de enige respondent die me alleen maar doorverwijst naar iemand anders. Het is boeiend om te op te merken dat ik van het kastje naar de muur gestuurd wordt. Iedereen vertelt kort wat hij of zij weet, maar wijst me dan door naar iemand die er zogenaamd meer van weet, die me dan vervolgens weer doorverwijst zonder zelf inhoudelijk diep te gaan. Hekserij is altijd ergens anders!

Naarmate je langer met mensen spreekt, kom je erachter dat hekserij helemaal niet altijd ergens anders is. Vanmiddag sprak ik met een man die al een tijdje aangaf met me te willen spreken. Ik verwachtte veel van het gesprek, maar het verliep nogal moeizaam in het begin. Eerst vond hij de locatie waar het interview plaatsvond niet fijn en vervolgens werd hij constant afgeleid door muziek en vrienden op een andere locatie. De vragen die ik stelde leken hem weinig te interesseren. Hij begon maar gewoon ergens en hield dan weer een minuut stil, twijfelend wat hij verder nog kon zeggen. Na 5 minuten vroeg ik mezelf af of het wel zo’n zinvol interview werd. Ik vond het apart dat hij gelijk begon over zijn vader die door hekserij om het leven was gekomen. Meestal komen zulke verhalen pas nadat ik mensen een tijdje ken, maar deze man vertelde het gelijk. Hij had namelijk nooit geloofd in heksen, hij kwam immers uit Lagos, totdat hij het met eigen ogen zag in het dorp van zijn vader in Akwa Ibom. Akwa Ibom, daar waar bijna altijd aan gerefereerd wordt als het gaat om hekserij, hoewel ik in Abuja hoorde dat ik naar Kogi State moest, maar dat terzijde. Zijn vader was ziek geweest. Hij had een maagzweer en dat was uiterst vreemd, want zijn vader was lang en dik en at goed. Maagzweren krijgen alleen mensen die ondervoed zijn, zo stelde mijn respondent. Dus moest er een reden zijn voor de maagzweren en het feit dat zijn vader in 3 maanden tijd 22 liter bloed toegediend had moeten krijgen, terwijl men niet kon aanduiden hoe hij al dat bloed was verloren. Vrienden en bevriende politieagenten kwamen er toen achter dat het om hekserij. Mijn respondent geloofde daar niet in, totdat twee dagen na zijn vaders begrafenis de schuldigen (heksen) in het dorp werden aangewezen door een onderzoeksteam (bestaande uit traditionele leiders). De schuldigen bekenden heksen te zijn en zijn vader vermoord te hebben. Oog om oog, tand om tand: ze werden ter plekke vermoord. Hekserij bestaat dus, was de conclusie van mijn respondent.

Iedereen om je heen kan een heks zijn. Hekserij kent geen grenzen: jong, oud, arm en rijk, iedereen kan erin geïnitieerd raken als je iets eet of drinkt waaraan een heks de hekserij heeft toegevoegd. Dat armen vaker heksen zijn dan rijkere mensen, is omdat zij makkelijker buiten de deur eten en vanalles aannemen van vreemden omdat ze het zelf niet kunnen betalen. Zij die het kunnen opbrengen zullen zelden ergens anders eten. Volgens hem waren het daarom vaak houseboys en girls die heks waren. Deze kinderen worden uit arme gezinnen naar de stad gehaald om vervolgens te werken, maar in hun levens daarvoor waren ze kwetsbaar geweest voor initiatie. Hoewel mijn respondent in eerste instantie afwijzend was op de vraag of hekserij meer in de dorpen aanwezig was dan in de stad, moest hij nu toegeven dat ik beter naar de dorpen kon gaan om hekserij te ontdekken, daar zijn de mensen immers vaak armer, zo beweerde hij. Hij noemde Akpabuyo en Odukpani, twee dorpen die praktisch in Calabar liggen. Maar hij gaf ook aan dat hekserij weldegelijk in de stad voorkwam. Soms lopen ze op straat, zei hij. En in Akwa Ibom opereren ze tegenwoordig zelfs overdag.

Zijn filosofie over hekserij vond ik fascinerend. Hij vergeleek hekserij met de filosofie van Plato. Het idee dat er een ‘ideeënwereld’ is en een realistische/echte wereld. Heksen opereren in de ideeënwereld en de acties die zij daar uitvoeren zijn dan als een soort van schaduw in de echte wereld waarneembaar. Voor degene die het grotverhaal van Plato niet kennen, hier even een korte en vrij eenvoudige les. Ook weer zoiets dat ik ergens in het begin van het millennium heb geleerd in een van de vele lessen Klassieke Culturele Vorming, dat ik nooit heb opgeschreven, maar toch heb onthouden. Plato is een oude Griek, waarnaar tegenwoordig cd-winkels, restaurants en studentenverenigingen zijn vernoemd. Hij was een filosoof, wat inhoudt dat hij vooral theorieën bedacht die voor de simpele mens onbegrijpbaar zijn. Er waren toen vast ook wat klagende types die vonden dat het duidelijker kon, waardoor Plato besloot het uit te leggen in Jip en Janneketaal. De grot van Plato werd een groot internationaal succes en hoewel de gemiddelde mens er nog steeds geen knars van snapt, is Plato nu een van de grootste denkers van zijn tijd en worden scholieren gekweld mijn zijn gedachtegoed. Wikipedia bood mij de gemakkelijkste uitleg van Plato’s ‘allegorie van de grot’:

Men dient zich een grote grot voor te stellen, die met de buitenwereld verbonden is door een gang met een dusdanige lengte dat er geen daglicht in de grot valt. Er zit een rij gevangenen met hun rug naar de ingang, en ze kijken naar de achterwand van de grot. Hun ledematen en halzen zijn zo vastgeketend, dat ze hun hoofden niet kunnen bewegen en noch elkaar, noch zichzelf kunnen zien. Dit betekent dat ze alleen de wand voor zich kunnen waarnemen. Zo hebben ze hun hele leven gezeten en kennen niets anders.
Achter hen bevindt zich een vuur. Tussen hen en dat vuur staat een blokkade in de vorm van een muur, die zo hoog is als een mens. Aan de andere kant van die muur lopen mensen met allerlei dingen op hun hoofd, waaronder stenen en houten figuren van mensen en dieren, heen en weer. De schaduwen van de dingen vallen door het vuur op de wand waar de gevangenen tegenaan kijken, die ook de stemmen weerkaatst van hen die de dingen sjouwen. Plato betoogt nu dat het enige dat de gevangenen in hun leven waarnemen schaduwen en echo’s betreffen. Ze zullen denken dat deze de realiteit vormen, en hun gesprekken zouden over de waarneming van deze realiteit gaan.
Als een gevangene zijn ketenen zou kunnen afschudden, zou hij door de levenslange ketening in het halfduister zo verkrampt zijn, dat het alleen al pijnlijk voor hem zou zijn om zich om te draaien, bovendien zou het vuur hem verblinden. Hij zou volkomen in de war raken en zich weer willen omkeren naar de wand met schaduwen, naar de realiteit die hij begrijpt. Als hij uit de grot naar het felle zonlicht zou worden geleid, zou hij pas na lange tijd iets kunnen zien en dat begrijpen. Als hij eenmaal gewend zou zijn aan de bovenwereld en daarna terugkeerde in de grot, zou de duisternis hem weer tijdelijk verblinden. Zijn ervaringen zouden onbegrijpelijk zijn voor de andere gevangenen, omdat hun taal alleen naar schaduwen en echo’s verwijst.

Mijn respondent ziet hekserij als het medium waardoor we de andere wereld kunnen zien. Die wereld waarvan wij alleen de schaduwen zien. Volgens hem gebruikt ‘het Westen’ hekserij, het verplaatsten naar de andere wereld en het zien van de realiteit, voor ontwikkeling. Zo zijn er heksen in Europa en Amerika die in de andere wereld vliegtuigen hebben gezien en die vervolgens in hun eigen wereld ontwikkelen. Maar Afrikanen (ik kan er ook niets aan doen dat al mijn respondenten spreken over ‘Afrikaanse hekserij’) gebruiken hun kennis van die andere wereld alleen voor destructie. Zij manipuleren bijvoorbeeld een auto in de andere wereld, waardoor hij in ‘onze wereld’ verongelukt. Wij zien het dan als een normaal ongeluk, we zien immers alleen de schaduw van de echte wereld, terwijl het gaat om een manipulatie door heksen. Pfff, wat een ingewikkeld verhaal. Ik vond het een interessante theorie, maar ik ga er nog even wat langer over nadenken…

In de vijf uur die ik met hem sprak, heeft mijn respondent vanalles verteld, maar hij herhaalde vooral vaak hetzelfde. Ik was blij dat hij toestemming had gegeven het op te nemen op tape, want ik had nooit alle details kunnen onthouden. Dat is mijn probleem met de meeste andere gesprekken, waarbij mensen geen toestemming gaven tot opnemen of waarbij gewoon geen sprake was van opname door de situatie waarin we ons bevonden. Deze gesprekken ken ik en ik onthoud ze, maar sommige details zal ik nooit meer terug kunnen halen. En het zijn juist die dingen waarvan ik wakker lig. Ik ken de grote lijn van hekserij nu wel, hoewel daar ook nog heel veel te ontdekken valt, maar het zijn de details die ik wil kunnen benoemen. Waarschijnlijk kan dat alleen als je hier langer zit en dieper op sommige onderwerpen kunt ingaan als mensen je wat meer gaan vertrouwen. Wellicht iets voor de toekomst, ik kan ervoor kiezen te gaan solliciteren naar een promotieplek. Maar voordat ik dat doe, denk ik dat ik eerst een cursusje ‘Notuleren voor beginners’ moet volgen. Of wellicht is een nieuwe faalangstreductietraining een beter idee…

Maar zoals altijd: No wahala, nothing do me! :)