I'm dreaming of a white Christmas

Het begon afgelopen woensdag. Ik had de hoop opgegeven. De klok tikte, de dagen vlogen voorbij. Ik deed vanalles, maar met het lezen van literatuur over de burgeroorlog 40 jaar geleden, hoe interessant ook, schrijf je uiteindelijk geen scriptie over hekserij. De recente interesse in de Biafraoorlog was ontstaan na een ontmoeting die ik had met een docent literatuurwetenschap die destijds aan het front had gevochten. Hij was er kort over; het was verschrikkelijk geweest. En hij had erover geschreven, gedichten. Of ik die wilde lezen. Hoewel hij zich afvroeg of ik het kon waarderen, het was nogal bloederig en ik was een vrouw. Hij pakte een exemplaar uit zijn kast en signeerde het. Ik had nog nooit van Dr. Peter Onwudinjo gehoord, maar het was alsof de Paus mijn bijbel signeerde.

Thuis las ik zijn gedichten. Ik huilde, want het was nogal direct en inderdaad, bloederig. Daarna sloeg ik open naar pagina 123 van ‘Half of a Yellow Sun’, een boek over de oorlog dat me vorig jaar al eens aangreep, maar nu ik in Nigeria ben duizendmaal harder binnenkomt. Ik besef me dat veel van de mensen die ik spreek deze verschrikkelijke oorlog hebben overleefd. Een oorlog die waarschijnlijk veel familieleden het leven heeft gekost. Ik sprak met de directeur van een NGO die telkens belooft me meer te vertellen over hekserij, maar me uiteindelijk altijd enkel en alleen probeert te overtuigen van het feit dat ‘mensen nooit geloven dat hij Nigeriaan is, want hij denkt als een Amerikaan’. Hij vertelde mij dat hij nooit in Engeland had willen studeren. Een Engelsman was geen goede man. Ze zijn daar arrogant, vertrouwde hij me toe. Als je geen geld hebt kom je er niet in. Amerika geeft de Nigeriaan kansen. Toen ik vroeg waarom hij zo’n hekel had aan de Engelsen noemde hij kort de burgeroorlog, waarin de Britten partij kozen voor Nigeria en ten strijde ging tegen de onafhankelijke staat Biafra, waarbij uiteindelijk 1,5 tot 2 miljoen doden zijn gevallen. Maar toen ik er verder naar vroeg, bleef het stil. Een andere no-go-area. Hekserij is niet het enige waarover mensen liever zwijgen. Hoewel ik vanmiddag aan de kerstlunch toch wat meer openheid over de zaak kreeg toen ik mijn frustratie uitte over de complexiteit van Nigeria. Volgens mijn tafelgenoten zijn mensen hier vaak nog steeds terughoudend in het sluiten van vriendschappen met andere etnische groepen. De driedeling van Nigeria in noord, west en zuid of Hausa, Yoruba en Igbo is nog steeds aanwezig en zorgt voor verdeelde politiek. Biafra staat in ieders geheugen gegrift en eenieder is bang dat het opnieuw zal gebeuren. De schreeuw om onafhankelijkheid bestaat nog steeds, zij het wat meer op de achtergrond. De oorlog is niet enkel geschiedenis.

Het is lastig te beseffen dat zoveel mensen die ik spreek de oorlog van dichtbij hebben meegemaakt, als kind, als puber, als soldaat, als oorlogsprooi. Mensen die honger hebben gekend. Het is pas na 5 maanden in het veld dat ik me realiseer dat deze oorlog zo’n belangrijke rol speelt in deze maatschappij. Natuurlijk had ik erover nagedacht voordat ik kwam, maar het werd hier nooit genoemd, in geen enkel gesprek. Ik begin nu links te zien tussen de erfenis van de oorlog en het onderlinge wantrouwen. Er is misschien geen directe link met hekserij, hoewel me dat niets zou verbazen, maar ik kan onmogelijk ontkennen dat de angst die zo sterk aanwezig is in deze maatschappij niet gerelateerd is aan wat er ruim veertig jaar geleden hier is gebeurd. Mijn fascinatie voor de oorlog moet ik misschien een beetje opzij zetten, maar niet voordat ik een strofe uit het titelgedicht van Onwudinjo’s gedicht met jullie heb gedeeld.

Women of Biafra, daughters of the Rising Sun
Resourcefulness is your name
Women of Biafra, apostrophies to pain
Endurance is your name
So hard to forget, so hard to forget
Women of Biafra, Women of Biafra
Daughters of the Rising Sun

Het begon afgelopen woensdag toen ik de hoop helemaal had opgegeven. Sinds de aankomst van mijn ouders in Nigeria had ik bar weinig gedaan voor het onderzoek. Ik was de hele dag bezig, maar hoorde zelden iets over hekserij. Ik had niet de energie om mensen ernaar te vragen en de mensen met wie ik al gesprekken had gehad, vonden in oktober al dat het nu weleens over iets anders kon gaan dan hekserij. Ik moest maar naar de kerken, de white gown churches, want daar was hekserij en zij konden me details vertellen. Uitleggen dat ik wilde leren van de mensen op straat ging er niet in: die weten niets. Hoe ik ook mijn best deed om ze te overtuigen van het nut van gesprekken ‘op straat’, keer op keer werd me verteld dat het onzin was. En in het patroon van mijn eigen wezentje gaf ik het toen op en dompelde ik mezelf onder in verdriet. Deze scriptie zou totaal geen kwaliteit kennen, mijn data waren te gelimiteerd. Bovendien was ik met mezelf in de knoop geraakt. Misschien door het onderzoeksonderwerp, misschien door de complexiteit van Nigeria. Het feit dat ik van het land houd, terwijl ik er ook een enorme hekel aan heb. Het deed me allemaal niet goed.

Die woensdag ging ik benzine halen voor mijn generator. Er was de dagen daarvoor weer erg weinig licht geweest en regelmatig had ik ’s avonds bij kaarslicht gedoucht en gekookt. Het liep tegen de avond en tot mijn verbazing had ik vernomen dat er benzine te verkrijgen was in de buurt – vaak moet ik ervoor naar de andere kant van de stad. Toen ik terugkwam met een volle jerrycan, sprak een jongeman me aan. Hij bleek mijn buurman, die het grootste deel van het jaar in Lagos woont. Geïnteresseerd vroeg hij naar mijn onderzoek. Hekserij is overal, zei hij, maar je moet eigenlijk naar de dorpen. Waarom ga je niet naar Akpabuyo, daar verderop op die heuvel. Hij vertelde me dat ik tien jaar geleden had moeten komen, want toen was hekserij overal te vinden in Calabar. Ik vroeg hem waarom nu niet meer en hij gaf de kerken de eer. Zij hadden volgens hem hekserijpraktijken in de stad weten af te schaffen. Ik moest het dus zoeken in de dorpen. Ik glimlachte om de bevestiging van een bevinding en liep richting huis, toen mijn overbuurvrouw me aansprak. Ze nodigde me uit voor de kerstlunch, hoewel ze mij nog nooit eerder gesproken had. Ik was blij met haar aanbod en we kletsten nog wat. Mijn onderzoek was onderwerp van gesprek. Mijn overbuurvrouw gelooft niet in hekserij, maar op de universiteit waar ze werkt spreken de vrouwen op kantoor vaak over het fenomeen. ‘Dan zeggen ze bijvoorbeeld dat ze hoofdpijn hebben en dat een heks dat heeft veroorzaakt,’ zei ze met rollende ogen. Als ze de vrouwen tegensprak, kreeg ze steevast te horen dat ze te lang in Europa was geweest (daar leefde ze tussen 1970 en 1985) en dacht als een oyibo (blanke). Ze vroeg hoe ik mijn onderzoek had uitgevoerd en ik vertelde dat ik veel geobserveerd had in My Father! My Father!! Nog meer rollende ogen. Als directe buren van de kerk had ze nogal moeite met het lawaai en de discourse van de kerk. Haar mening was niet mals. Al dat gedoe met hekserij was volgens haar zo overtrokken en de pastoor van de kerk kon maar een ding – herhalen wat mensen inmiddels allemaal al weten. Het is angst, zei ze. De mensen hier zijn bang, bang voor hun dorpen, bang voor hun familie, vrienden en vreemden. De kerken maken gebruik van die angst, zaaien zelfs nog wat extra. Het is business geworden om een kerk te hebben. Een goedlopende kerk brengt kapitalen op. ‘If not for fear, these churches wouldn’t survive.’ Na driekwartier hielden we het voor gezien. Ik bedankte haar voor de uitnodiging en zei dat ik er zaterdag bij zou zijn. Hardop lachend en mezelf wederom afvragend of God dan toch bestaat (ik had immers gevraagd om een nieuwe start van mijn onderzoek) liep ik naar huis.

Het was donderdag dat alles nog meer op z’n plek viel. Ik vertrok ’s ochtends naar de markt voor boodschappen, toen ik twee mensen bij de put tegenover mijn huis hoorde smoezen. ‘Witch’, hoorde ik een van de twee zeggen. Ik liep door, het was duidelijk een privégesprek. Op zoek naar een motor, hoorde ik een man mij roepen. Met een enorm Amerikaans accent begon de Nigeriaan tegen me te spreken. Hij had begrepen dat ik onderzoek deed naar hekserij. Ik bevestigde en hij vertelde me over de ‘ignorance of the people’. Het feit dat kerken de angst voor hekserij gebruiken voor hun business. Hij legde uit dat hij in het verleden African Traditional Religion (ATR) had gestudeerd aan de universiteit en toen ik hem zei dat zoveel mensen moeite hadden het verschil tussen hekserij en ATR uit te leggen, waardoor ik mezelf was gaan afvragen of er wel een verschil was, zei hij dat er weldegelijk een verschil was. ‘Witchcraft is the oil with which Nigerians eat their traditional yams.’ Hekserij en ATR zijn door de jaren heen zo vaak samen genoemd en begrepen dat het voor veel Nigerianen een is geworden, zoals yam en olie bij elkaar horen, terwijl het verschillende dingen zijn. Toen hij, lekker generaliserend gesproken had over hekserij, volgde een reeks andere vooroordelen over Nigerianen. Ze zijn allemaal corrupt. Alle Nigeriaanse mannen gaan vreemd. Heerlijk ongenuanceerd en ik vond het behoorlijk irritant. Die Nigeriaanse man met z’n Amerikaanse accent, die zo negatief sprak over zijn landgenoten. Het is zo jammer dat veel Nigerianen zo stereotypisch denken en praten, met name die, die jaren in het buitenland hebben gewoond. Hoe komt een land van zijn vooroordelen af als een groot deel van de bevolking alleen maar bevestigt (niet met daden, maar met woorden) wat de rest van de wereld denkt.

Ik stapte op de motor en reed naar Eta Agbor, vanwaar ik een taxi naar de markt zou nemen. Twee mannen met wie ik regelmatig een praatje maak als ik daar wacht, vroegen me plots wat ik eigenlijk deed in Calabar. Onderzoek over hekserij, zei ik en een nieuw gesprek volgde. Toen ik terugkwam van de markt stonden er twee andere jonge mensen bij de put. ‘The girl was bewitched at a party!’ fluisterde de een iets te hard. Ik draaide me om en keek naar de hemel. Dit was een beetje te veel van het goede!

Zaterdagochtend, 25 december. Ik zat al een stuk beter in mijn vel. Dat onderzoek komt wel goed, nu eerst genieten van een paar kerstdagen. Ik douchte, trok mijn nieuwe en prachtige groene jurkje aan, deed mijn haar en zocht mijn bruine hakken op. Het was acht uur en ik maakte mezelf klaar voor de kerk. Ik had besloten de mis van My Father! My Father!! bij te wonen. Onderweg naar de kerk was ik verbaasd. De winkeltjes waren open en mijn gastgezin was naar de markt – om te werken in hun boutiques. In de kerk bleek ik enigszins overdressed, samen met nog vijf of zes andere vrouwen. Ik viel binnen tijdens een concertje van het koor. Een meid zong zo prachtig ‘Oh Holy Night’ dat kippevel en tranen bij mij niet uitbleven. Als je in deze kerk iets waardeert of wil ‘claimen’, loop je naar het altaar om geld te geven. Dat deed ik toen die meid uithaalde, wat een stem! Achteraf had ik dat beter niet kunnen doen. De pastor, die de mis overigens zittend deed vanwege een wond aan zijn voet, begon namelijk met een tien minuten durend relaas over hoe fantastisch ik eruit zag. En dat de Holy Spirit hem op mij had gewezen, hij helemaal in de war was geraakt en hoe hij altijd zo geïnspireerd raakte als ik in de kerk was. Supergegeneerd lachte ik een beetje in het rond. De man vroeg me alle nieuwkomers een hand te geven en welkom te heten, namens hem. Nog gegeneerder liep ik door de kerk. Dit was bijna net zo genant als toen de koorleider eerder die ochtend de microfoon onder mijn neus duwde om mee te zingen met een lied in Ibibio. Dat was overigens het lied vóór de hilarische, hoewel mooi gezongen, versie van I’m dreaming of a white Christmas. ‘May all your Christmases be white’, klinkt toch behoorlijk lachwekkend als je zwetend in een kerk in Calabar zit. Maar blijkbaar was ik de enige die daarom kon lachen – pas later bleek ook de overburen, die het ’s ochtends hadden gehoord terwijl ze aan het ontbijt zaten en ‘a big laugh about it’ hadden gehad. De mis die volgde had weinig van doen met het kindje Jezus. Ook de stal en Maria en Jozef hadden niet echt een centrale rol. Ik miste de ezel en de os. De pastor deed zijn best om het kerstverhaal op te nemen in zijn verhaal over profetieën en genezingen, maar het viel niet mee. Matthew hoofdstuk 2 hebben we wel opengeslagen, maar nooit gelezen. Een vrouw werd verteld dat haar toekomstige man een katholieke priester was. Weer zo’n lachmoment. Hij moest alleen zijn ambt verlaten. Na de dienst zou de pastor de vrouw de naam en het telefoonnummer van de man geven. De vrouw glimlachte de hele dienst van oor tot oor.

Na drieëneenhalf uur beeindigde de pastor de dienst door iedereen, terwijl hij nog steeds zat, olijfolie op het voorhoofd te smeren. ‘Your star will rise and wise men will follow you.’ Ondertussen vroeg ik mezelf af waarom de pastor zichzelf niet kon genezen van de pijnlijke voet, maar wellicht is dat te cynisch…

Om twee uur kwam ik binnen bij mijn overburen. Er zat al een aantal andere mensen, waaronder twee, in witte gewaden geklede, Reverend Fathers van de Methodist Church die mijn overburen bezoeken. Het buffet werd bijna direct na binnenkomst geopend. Op de tafel stonden white soup en pounded yam, maar ook rijst met garnalen en gehaktballetjes in een heerlijke saus. Kippenpootjes en een salade van tonijn, ui, ei, wortel en kool maakten de kerstlunch helemaal af. Iedereen viel aan en al snel nadat ik mijn eerste hap had genomen kwam de koude rode wijn op tafel. Het was anders dan kerst thuis, maar het kwam aardig in de buurt. Als toetje was er fruit en cake met custard. Toen ik vier uur later, na wederom veel over hekserij en Nigeria te hebben gesproken, naar huis ging, zat ik nog steeds vol. De verhalen over hekserij werden wel een beetje eenzijdig, veel nieuws heb ik niet gehoord. Wel heb ik het telefoonnummer van een van de Reverend Fathers gekregen, hij beloofde me veel meer te vertellen, o.a. over ranken en standen binnen de heksenwereld. Hij vertelde dat hij nooit in hekserij had geloofd, maar dat hij het eens had gezien en toen overtuigd was. In Akwa Ibom, waar hij vandaan kwam, opereren heksen tegenwoordig zelfs overdag, zo claimde hij. Ik ben benieuwd wat hij me binnenkort te vertellen heeft.

En nu is het zondag – 26 december. De hele compound is vanmorgen naar de kerk geweest, nadat ze vanaf 6 uur mijn naam begonnen te schreeuwen en ik stug m’n mond dichthield. Ik lig te slapen! Iedereen kwam een half uur geleden terug, trok hun zondagse kleding uit en begon met wassen en koken. Het is een normale zondag. Ik mis thuis, ik mis de verveling op Tweede Kerstdag, het rondhangen en nietsdoen met de familie. Hoewel ik geniet van het zonnetje buiten en ik genoegen haal uit het feit dat ik vrijdag tijdens het kerstshoppen verbrand ben, droom ik stiekem toch wel een beetje van een witte Kerst.